SEKTOR KOLONISTÓW NIEMIECKICH w Sądeckim Parku Etnograficznym prezentuje kulturę lokalnej, mniejszościowej grupy etnicznej, zwanej kolonistami józefińskimi lub Niemcami Galicyjskimi. Na historycznej Sądecczyźnie zróżnicowanie kulturowe miejscowej ludności było bardzo duże. Stąd w Sądeckim Parku Etnograficznym obok sektorów poświęconych budownictwu polskich grup etnograficznych – Lachów, Górali i Pogórzan – znalazły się sektory prezentujące budownictwo i kulturę górali rusińskich czyli Łemków, jak również karpackich Cyganów. Taką mniejszościową grupą etniczną byli również Niemcy, żyjący w rozproszonych enklawach, a nazywani na obszarze dawnego zaboru austriackiego – galicyjskimi.

Niemieccy osadnicy rolni wywodzili się z krajów w środkowych Niemczech, głównie z Palatynatu, Hesji i Nassau (dziś są to tereny dwóch krajów związkowych o nazwie Hesja oraz Nadrenia-Palatynat, z miastami Frankfurt nad Menem i Moguncja). Zostali sprowadzeni do Galicji w latach 1781 -1786 r. przez cesarza Austrii Józefa II, na mocy jego specjalnego rozporządzenia, tzw. patentu. Emigrowali do nieznanego im wtedy kraju w poszukiwaniu lepszych warunków życia, zachęceni perspektywą otrzymania ziemi oraz dotacją finansową, której udzielano ochotnikom ze skarbu cesarskiego. Powstałe w wyniku akcji kolonizacyjnej osady zlokalizowano w okolicach Nowego Sącza na terenach konfiskowanych dóbr królewskich i klasztornych, głównie pośród Lachów Sądeckich – rdzennie polskiej grupy etnograficznej. Kolejne pokolenia w znacznym stopniu uległy polonizacji. Wszyscy, wraz z Łemkami, Lachami, Góralami, Żydami i Cyganami (dziś zwanymi Romami) współtworzyli wielokulturową mozaikę etniczną, charakterystyczną dla całej Sądecczyzny. Ci, którzy uważali się nadal za Niemców, zostali w 1944 r. zmuszeni przez władze hitlerowskie do emigracji na zachód i znaleźli się poza nową granicą na Odrze i Nysie. Podobnie jak w przypadku wysiedlonych kilka lat później Łemków zachowały się materialne ślady ich gospodarowania, m.in. w postaci nietypowej architektury budynków oraz ich układów, kształtowanych odmiennie niż w sąsiednich wsiach polskich. Pokazanie charakterystycznej, zwartej zabudowy w sądeckim skansenie, uzasadnione wielokulturowością etnograficzną całych Karpat polskich, stało się możliwe dzięki realizacji projektu pn. Rozbudowa Sądeckiego Parku Etnograficznego w Nowym Sączu ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (ang. ERDF) – Inicjatywa Wspólnotowa INTERREG IIIA Polska – Republika Słowacji w okresie 07.2005 r.- 04.2007 r.

Sektor zlokalizowany jest wzdłuż drogi wewnętrznej, która łączy skansen z Miasteczkiem Galicyjskim. Odtworzono tu fragment dawnej, oryginalnej zabudowy kolonistów niemieckich, poprzez rekonstrukcje trzech zabytkowych, murowanych zagród z Gołkowic, z przełomu XVIII i XIX wieku. Budynki, szeregowo usytuowane szczytem do drogi tworzą wycinek typowego dla kolonistów układu przestrzennego wsi, tzw. ulicówki. Każde siedlisko zawiera podwórze, zawarte pomiędzy domem mieszkalnym a spichlerzem i oddzielone od drogi wysokim murem ogrodzeniowym, z bramą wjazdową i furtką wejściową. Wybrane zagrody, w tym jedna rozebrana in situ w latach 90-tych XX wieku, zaś dwie zachowane do dzisiaj, ale znacznie przebudowane – tworzyły w Gołkowicach jednolity fragment pierzei ulicznej. Zrekonstruowanie ich w skansenie przybliża zwiedzającym tę specyficzną część historii rozwoju osadnictwa w Karpatach, gdzie już wcześniej niemiecka obecność zaznaczyła się m.in. na sąsiadującym z Sądecczyzną Spiszu. Jedna z zagród w Gołkowicach, niezachowana, oznaczona tam niegdyś numerem konskrypcyjnym 28, przeznaczona została na ekspozycję stałą – tj. prezentację wnętrz mieszkalnych i gospodarczych, związanych z życiem kolonistów niemieckich, z przełomu XIX i XX wieku. Odpowiednio do przesłanek historycznych zostały urządzone i wyposażone w budynku mieszkalno-gospodarczym – sień, kuchnia, izba, alkierz, stajnia i wozownia. Pozostałe dwie zagrody w skansenie wykorzystane będą na inne cele, związane z funkcjonowaniem muzeum: zagrodę nr 27 zaadaptowano na wystawy zmienne, natomiast w zagrodzie nr 28 urządzono magazyny pomocnicze i pomieszczenia dla pracowników. Wszystkie 3 zagrody tworzą łącznie charakterystyczny zespół pierzei ulicznej, wiernie odtwarzający pod względem architektoniczno-krajobrazowym fragment pierwotnego układu przestrzennego.

Kościół ewangelicki ze Stadeł

Ważnym elementem urządzenia ekspozycji stałej tego sektora jest translokacja i odtworzenie oryginalnej świątyni – kościoła ewangelickiego, zbudowanego w 1809 r. Drewniany obiekt, pierwotnie znajdował się we wsi Stadła, zamieszkałej również przez kolonistów józefińskich. Opuszczony i nieużytkowany po drugiej wojnie światowej, został w 1958 r. rozebrany i przeniesiony do sąsiedniej wsi Świniarsko, gdzie go przebudowano i zaadaptowano na kościół rzymskokatolicki. Przez następne kilkadziesiąt lat służył lokalnej społeczności polskiej. W maju 2003 r. na skutek uderzenia pioruna spaliła się wieża i więźba dachowa nad nawą. Zniszczony częściowo obiekt parafia przekazała Sądeckiemu Muzeum Okręgowemu. W porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Krakowie oraz władzami samorządowymi województwa małopolskiego zdecydowano o jego translokacji i odtworzeniu pierwotnych kształtów. Świątynia w ciągu zaledwie kilku miesięcy została zdemontowana, a następnie postawiona na świeżo zakupionych terenach, przeznaczonych na rozbudowę SPE. 29 czerwca 2008 r. kościół ponownie przywrócono do kultu i udostępniono sądeckiej społeczności ewangelickiej.

Autor: Wojciech Śliwiński