Gmach Główny przy ul. Jagiellońskiej 56 – od 26 kwietnia 2018 roku siedziba główna Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu

Początki muzealnictwa w Nowym Sączu sięgają przełomu lat 80. i 90. XIX wieku, kiedy zaczęto gromadzić pamiątki przeszłości. W 1896 r. Józef Wieniawa-Zubrzycki przeznaczył swój dom przy ul. Jagiellońskiej 35 na siedzibę biblioteki miejskiej i muzeum. Jednak muzealia nigdy nie zostały tam złożone i wyeksponowane. Zbiory pokazywano okazjonalnie w różnych miejscach, m.in. w ratuszu nowosądeckim. Chociaż podejmowano kolejne uchwały w 1909 i 1910 r. w sprawie utworzenia muzeum, to dopiero po zakończeniu I wojny światowej powrócono do tej idei. Po odzyskaniu niepodległości ruszyły prace przy odbudowie nowosądeckiego zamku i pojawiła się możliwość umieszczenia w nim zarówno biblioteki jak i muzeum. Ostatecznie zbiory muzealne udostępniono 12 sierpnia 1938 roku. Jednak już w kolejnym roku, w obliczu okupacji niemieckiej, część najcenniejszych obiektów ponownie znalazła się w prywatnych rękach w celu ich zabezpieczenia i ukrycia. W styczniu 1945 roku wybuch składu amunicji obrócił w ruinę zamek wraz z pozostałymi muzealiami.

Zamek w Nowym Sączu – pierwsza siedziba muzeum

Po wojnie, w 1946 roku, reaktywowano Muzeum Ziemi Sądeckiej z nazwą tożsamą ze statutową z 1938 r. i przystąpiono do odtwarzania kolekcji w dwóch pomieszczeniach poklasztornych przy ulicy Pijarskiej. Odzyskano tylko część przedwojennych eksponatów. Stosunkowo skromne zbiory muzealne znacznie się powiększyły w 1951 r., kiedy przekazano do Nowego Sącza zabytki sztuki cerkiewnej, pochodzące z terenów Zachodniej Łemkowszczyzny. W celu ich magazynowania i eksponowania wraz z wcześniejszymi zbiorami, przeznaczono na siedzibę muzeum „Dom Gotycki” przy ulicy Lwowskiej 3, którego remont przeprowadzono w latach 1959-1965. Ekspozycje czasowe urządzano w trzech lokalach wynajmowanych od Miejskiego Zakładu Wodociągowego. Od 1975 r., kiedy utworzono Województwo Nowosądeckie, placówka funkcjonowała i funkcjonuje do dzisiaj jako Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu. Z tą datą wiąże się także otwarcie nowego oddziału – Sądeckiego Parku Etnograficznego, do którego trafiły m.in. ruchome zabytki etnograficzne. W 1976 r., po śmierci artystki Marii Ritter, nowosądeckie muzeum pozyskało kolekcję jej obrazów. Pojawiła się też propozycja zorganizowania stałej wystawy tych prac w dwóch pokojach rodzinnej kamienicy Ritterów, przeznaczonych na ten cel przez siostrę Marii, Wandę. Galerię Marii Ritter otwarto w 1979 r.

Dom Gotycki w latach 50. XX wieku.

W 1981 r., w Podegrodziu, utworzono kolejny oddział – Muzeum Lachów Sądeckich im. Zofii i Stanisława Chrząstowskich, zaś w roku 1982 – Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya w Szczawnicy (w sierpniu 2014 r. Muzeum Pienińskie zostało przeniesione do budynku byłej strażnicy granicznej w Szlachtowej) i Galerię Dawna Synagoga w Nowym Sączu (do końca lipca 2015 r. w strukturze muzeum). W 1987 r. dołączyły: oddział Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku z filią Cerkiew w Bartnem. W latach 1990-1991 urządzono ekspozycję dawnych wnętrz mieszczańskich w dwóch dalszych pokojach „Ritterówki”. Od 1995 r. działa Muzeum Nikifora w Krynicy-Zdroju, poświęcone twórczości jednego z najwybitniejszych na świecie malarzy prymitywistów.

Muzeum Pienińskie w Szlachtowej

Willa Romanówka w Krynicy-Zdroju – Muzeum Nikifora

W 1999 r., po likwidacji województwa nowosądeckiego, Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu otrzymało status Instytucji Kultury Województwa Małopolskiego. Samorząd Województwa Małopolskiego zdecydował w 2001 r., że Zamek w Wiśniczu będzie jeszcze jednym oddziałem Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu (w strukturach jednostki funkcjonował do września 2009 r.). Natomiast w 2006 r. oddział w Szymbarku wraz z filią w Bartnem włączono do nowo utworzonego muzeum gorlickiego pod nazwą „Dwory Karwacjanów i Gładyszów”.

Turyści przyjeżdżający do Nowego Sącza chętnie odwiedzają Sądecki Park Etnograficzny, w którym prezentowane są wyposażone budynki mieszkalne i gospodarskie Lachów i Górali Sądeckich, Pogórzan, Łemków, Niemców i Cyganów oraz dwór szlachecki, szkoła ludowa, wiatraki, kapliczki i krzyże; są też przywrócone do kultu kościoły trzech wyznań: rzymskokatolicki, grekokatolicki i ewangelicko-augsburski. Najmłodszym sektorem skansenu jest sektor przemysłu wiejskiego z napędzanymi siłą wody młynem, foluszem i dwoma tartakami. Ze skansenem sąsiaduje Miasteczko Galicyjskie, będące repliką zabudowy przyrynkowej z końca XIX w., z ratuszem, dworem szlacheckim, domami mieszczańskimi, karczmą, remizą strażacką.

Sądecki Park Etnograficzny – kościół rzymskokatolicki pw. św. Piotra i Pawła

W muzealnym miasteczku i skansenie jest prowadzona działalność warsztatowa, edukacyjna i naukowa. W plenerze organizowane są imprezy etnograficzno-folklorystyczne, jarmarki i pokazy, a w sali konferencyjnej ratusza – spotkania i sympozja. We dworze małomiasteczkowym działa Biblioteka Specjalistyczna z bogatymi zbiorami sandecjanów i wydawnictw spiskich (polskich i słowackich) oraz książek i czasopism polskich z zakresu historii, teorii i historii sztuki, kultury, archeologii, muzealnictwa i ochrony zabytków, a w jednej z zagród pobliskiego sektora niemieckiego pomieszczone są zbiory muzealnego Archiwum.