Sądecczyznę silnie zróżnicowaną kulturowo, zamieszkiwały trzy polskie grupy etnograficzne czyli Lachy Sądeckie, Górale Sądeccy (od Łącka, Kamienicy i Piwnicznej) i Pogórzanie (część zachodnia) oraz Łemkowie Sądeccy, stanowiący grupę etniczną, często utożsamianą z grupą etnograficzną. Dwie z nich zasiedlające Beskidy (Górale i Łemkowie), to grupy góralskie. Kultura ich ukształtowała się w wyniku różnych czynników, z których najważniejsze to górskie środowisko naturalne oraz wpływ migracji wołoskich, które miały miejsce w XIV- XVI w. i objęły całe Karpaty. Charakteryzowała się pastersko-rolnym typem gospodarki górskiej i specyficznymi dla terenów karpackich cechami kulturowymi, przejawiającymi się w różnych dziedzinach życia, m.in. budownictwie, stroju, gospodarstwie domowym, zdobnictwie i folklorze.
Mapa grup etnograficznych Sądecczyzny
Górale sądeccy
Szczególne miejsce w obrazie etnograficznym Sądecczyzny zajmowali Łemkowie. Są to górale ruscy, grupa ukształtowana w wyniku nałożenia się XVI- wiecznego osadnictwa rusko-wołoskiego na wcześniej tu zamieszkującą ludność polską. Łemkowie zachowali odrębność manifestującą się przede wszystkim wyznaniem greckokatolickim lub prawosławnym oraz mową, zbliżoną do języka ukraińskiego. Po drugiej wojnie światowej Łemkowie zostali wysiedleni na zachodnie i północne tereny Polski. W ostatnich dziesięcioleciach część z nich powróciła w rodzinne Beskidy.
Cerkiew greckokatolicka pw. św. Parascewy w Pętnej / Cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra w Sądeckim Parku Etnograficznym / Prawosławne św. Jordanu w łemkowskiej wsi Kunkowa
Dwie pozostałe grupy etnograficzne Lachy Sądeckie i Pogórzanie zasiedlały północną, podgórską część Sądecczyzny, obszar bardziej sprzyjający rolnictwu, o żyźniejszych glebach i nieco łagodniejszym klimacie. Lachy Sądeckie miały silne poczucie przynależności, odrębną kulturę, własną gwarę, muzykę, tańce, wyraźnie wyodrębniony strój – początkowo obejmowały tylko centrum Kotliny Sądeckiej. Ze względu na ekspansywny charakter ich kultury, zasięg występowania niektórych elementów, np. stroju lachowskiego, wyraźnie się powiększył przede wszystkim na północ i północny wschód.
Lachy Sądeckie
Pogórzanie Sądeccy to grupa ściśle związana z całym Pogórzem Karpackim, ciągnącym się aż ku wschodniej granicy państwa. Na Sądecczyźnie leży najbardziej na zachód wysunięta część Pogórza, co – poprzez oddziaływanie terenów sąsiednich – miało niebagatelny wpływ na proces przemian kulturowych w obrębie tej grupy. Kultura Lachów Sądeckich i Pogórzan łączy elementy góralskie, występujące w Karpatach, z elementami rolniczej kultury małopolskiej, szczególnie Krakowiaków wschodnich. Ten przejściowy charakter przejawia się w wielu dziedzinach życia, od budownictwa nawiązującego do architektury środkowej Małopolski, poprzez ubiór harmonijnie łączący elementy obu kultur, po folklor odmienny w swym wyrazie. W końcu XVIII w. na Sądecczyźnie pojawili się Niemcy, sprowadzeni tu przez władze austriackie na tereny uzyskane drogą sekularyzacji dóbr klasztornych i kościelnych. Przez prawie dwieście lat (do 1945r.) mieszkali w kilkunastu wsiach niemieckich lub polsko-niemieckich, głównie w rejonie Lachów, tworząc odrębną kulturę. W regionie sądeckim w ciągu wieków licznie osiedlali się Żydzi, znajdując tu sprzyjające warunki; zajmowali się, jak w całej Galicji, głównie handlem.
Macewy na cmentarzu żydowskim w Nowym Sączu / Chasydzi na cmentarzu żydowskim w Nowym Sączu
Kolejna grupa odmienna pod względem etnicznym i kulturowym, zamieszkująca na Sądecczyźnie, to Cyganie Karpaccy, których osady na obrzeżach wsi istnieją na Podkarpaciu co najmniej od XVIII w.
Osada cygańska w Rytrze, poł. XX wieku
Fot: P. Droździk, J. Kurzeja, arch. Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu